SERAMİKÇİNİN MAHLUKAT KILAVUZU II: TİFON (Tüm Canavarların Babası)

Modern ve gelişmiş batı uygarlığı perspektifinden bakıldığında, antik Yunan mitolojisine göre yaratıkların tümünün türemiş olduğu tek bir canavardan bahsedilir. Bu canavar Tifon (Tyfhon/Typhoeus/Typheus) olarak adlandırılır. Burada Tifon hakkında farklılık içeren bilgiler karşılaştırmalı olarak aktarılmaya çalışılmıştır. Gaia Tifon'un annesidir. Batı kaynakları, klasik Arkeoloji ve mitoloji literatüründe Gaia olarak adlandırılan tanrıça aslen toprak anadır. Toprak ana ise bize göre ana tanrıçadır, Kibele'dir. Bir kısım araştırmacıya göre Tifon Anadolu'nun Kilikya bölgesinde, Mersin sahilindeki Kızkalesi çevresinde doğup büyümüştür ve amacı  Zeus'tan Titanların (Devlerin) intikamını almaktır. Tifon o kadar güçlüdür ki, yıllarca savaştığı baş tanrı Zeus'u bile parçalarına ayırabilmeyi başarmış ve bir süreliğine onun yerine geçmiştir. Parçalarına, adelelerine ve hatta tendonlarına kadar kesip ayırdığı Zeus'un bedenini, Mersin'deki "Cennet ve Cehennem" mağaralarına, saklamıştır. Ölümsüz olan Zeus'un bedeni birleştirilmiş ve ambrosia içirilerek güçlenen Zeus ikinci savaşta Tifon'u alt etmeyi başarabilmiştir. Bu mitolojik anlatıda Tifon'u yenebilmesi için Zeus'a taraf olan yardımcılarının yeri çok büyüktür.

Kilikya bölgesinin arkeolojik geçmişinin MÖ 8000'li yıllara tarihlenen neolitik döneme uzandığı görülebilmektedir. Bu dönemde Avrupa'nın genelinde durum neydi diye baktığımda Anadolu'dan 1000 sene kadar geriden geldiğini, günümüz Yunanistan topraklarında ne vardı diye baktığımda ise neolitiğin MÖ 4500 civarında kıpırdandığını anlayabiliyoruz. Hal böyle olunca Tifon mitosunun da Anadolu üzerinden Yunanistan'a nakledildiğini söylemek çok yanlış olmaz. hatta bu durumu daha da kesinleştiren başka veriler de mevcut. İzmir'li Ozan Homeros, İlyada'da (II/782,783) Tifon'dan bahsederek, ininin Arimos Dağlarında (Katakekaumene: Yanık arazi Ülkesi, Mysia, Kula, manisa) olduğundan bahseder. Oysa ki batı literatürüne göre ise Zeus  mağlup ettikten sonra  Tifon'u Tartarus'a hapsederek üzerine Etna Dağı'nı diker. Şu halde batıya göre Tifon'un ini Etna Dağı'dır, Manisa değil, Sicilya'dır.

Ele almaya çalışılan Tifon'a ait seramik betimlemelerin bir kısmı, antik Yunan ve Etrüsk seramiklerinden örneklenmiştir. Üst gövdesi insan görünümlü, alt gövdesi yılan biçimli düşünceme göre sucul hibrit bir varlık olan Tifon'un sırtında bir çift kanadı yer almaktadır. Alt gövdede bacakların her biri yılan görünümlüdür. Aşağıdaki iki ve üç boyutlu seramik betimlemeler anatomik olarak birbirleriyle uyumludur. Tifon'un tema olarak hem seramik yüzeylerde resimsel betimleme hem de üç boyutlu olarak heykel ve mimari eleman olarak antefix tasarımında kullanıldığını görebilmekteyiz.

Resim 1: Tifon biçimli Etrüsk Antefix,
Terracotta, MÖ 6. yy.
Kaynak: Roma, Ulusal Etrüsk Müzesi, Villa Julia.

Resim 3: Tifon betimlemeli Alabastron,
Erlenmeyer Ressamı, Arkaik Korinth seramiği,
MÖ 610–600, 26 × 11.9 × 1.9 cm.
Kaynak: Yale Üniversitesi

Halikarnas Balıkçısı Tifon'u ejderha olarak tanımlamakta ise de, gövdesi yılan görünümlü olan her hayali varlığı ejderha olarak adlandırmak doğru olmayacaktır. Benzeri durum Şahmeran ve Medusa için de geçerlidir. Eğer Balıkçı'nın değerlendirmesine göre sınıflandıracak olursak, alt gövdeleri yılan olduğu için onlara da ejderha demek durumunda kalırız ki, bu tamamen yanlış olacaktır. Yaptığım araştırmalara göre insan gövdeli hiç bir ejder soyu tespit edebilmiş değilim. Bu yüzden Tifon'u hibrit bir varlık olarak değerlendirmek daha doğru olacaktır.

Tifon’u anatomik olarak değerlendirdiğimizde belirli özellikler dikkat çekmektedir. Şöyle ki:

1. Kanatları olması

2. Yılansı alt gövdesi

3. Dışa genişleyen iri kulaklar

4. Saçlı, sakallı ve bıyıklı olması

Hayal gücü sayesinde üretilmiş, mitolojilere konu olmuş hibrit varlıklar, özellikle günümüz tüketim toplumunda sıklıkla kullanılmakta olan metalara dönüşmüşlerdir. Pek çok hibrit tanrı, canavar, mahlukat, tüketim toplumunun farklı alanlarında karakter, sembol, maskot, kimi zaman da marka olarak tüketiciye sunulmaktadır. Fantastik edebiyat paralelinde gelişen sektöre yönelik hemen her türlü üründe, bu tür hayali varlıkları görebilmek mümkündür. Özellikle örnekleme yapmak isteğim bir sektör var ki, son 30 yıldır büyük bir ivme ile gelişimini göstermektedir.

Oyun ve oyuncak sektöründe masa ve kart oyunları önemli bir yer tutmaktadır. Özellikle koleksiyonu yapılabiliyor olması nedeniyle kart oyunları bu sektörde yeni kart oyunlarının eklenmesiyle büyümeye devam etmektedir. Ticari ürün olarak 1993 yılında piyasa sürülen bir kart oyunu olan “Magic the Gathering” ele almaya çalıştığımız Tifon ve benzeri mitolojik, fantastik, hayali varlıkları kart tasarımlarında kullanmayı başarabilen en önemli örneklerden biridir. 2018 itibarıyla 35 milyon oyuncuya sahip bu sektör, gün geçtikçe gelişmeye devam etmektedir. Bu firmanın kullandığı farklı yaratık gurupları, farklı yıllarda yayınlanan değişik setlere serpiştirilerek üretilip satılırlar. Burada firmanın ilk ürettiği “Alfa” serisinden itibaren üretilip satılan bir kart ile ve bu kartın özellikleriyle devam etmek, hayali varlıkların günümüzde esin kaynağı olarak kullanılmalarına önemli bir örnek oluşturmaktadır.

“Lord of Atlantis” adlı oyun kartı, bağlı olduğu yaratık grubu itibarıyla “Merfolk” olarak adlandırılan, su halkındadır. Bu kart oyun sırasında masada yer alan tüm Merfolk ırkından kartlara farklı ek güç ve özellik katar. Hatta kart tasarımcıları bu halkı doğrudan Atlantis ile ilişkilendirerek, kartın adını da bu doğrultuda belirlemişlerdir. Kart nadir bir kart olup aynı zamanda iyi bir yatırım aracıdır. 

Bu kartta yer alan Merfolk ırkına ait özellikler, görüşümüze göre ilk olması nedeniyle, karakteristiktir. Ne var ki sonraki yıllarda üretilen farklı merfolk ırkı karakterlerde değişikliklere gidilmiştir. Kanaatimizce, kart tasarımcıları ilk olarak kendileri için en kolay yöntem olan mitolojik yaratıklara bakarak, uyarlamalar yaparak, yeni adlarla, yeni ürünler ortaya çıkarmışlardır.

Günümüzde çok büyük bir ticari sektöre dönüşmüş olan, fantastik roman, çizgi roman temelli sinema, çizgi filim ve dizi sektörü, beraberinde üretilip satılan promosyon ve hediyelik eşyalar, çok büyük bir müşteri potansiyeline sahiptir. Daha çocuk yaşlarda hayali yaratıklarla televizyon ve oyuncak sektörü ile tanışan bireyler, kültürel perspektif ve siyasi görüşe göre şekillendirilir, emperyalist görüş İçin uygun birer materyal ve kaynak haline dönüştürülmekteler.

Bu ve benzeri örnekler çok sayıda artırılabilir. Lord of Atlantis örneği, Marvel tarafından sinemaya uyarlanarak ticari bir başarıya daha dönüştürülmüştür. Devamı da gelecektir. Peki biz bu konuda ne yapmaktayız? Kendi görüşüme göre çok kısıtlı girişimlerle, uluslararası arenada kayda değer olmayan, yalnızca ulusal çapta ses getirmiş ve günümüzde çoktan unutulmuş bir kaç girişimden ibarettir. Aklıma ilk gelen örnekler Türkan Şoray’ın (1993) canlandırdığı “Şahmaran” filmi ve Murathan Mungan’ın (1986) şahmeranla bağlantılı “Cenk Hikayeleri” adlı kitabıdır.

Sanat, tasarım, yaratıcılık gerektiren sektörlerde, sahip olduğumuz köklü ve zengin mitolojik değerlerimizi kullanarak üretim yapmak, bu sayede hem sahip olduğumuz değerleri yaşatıp gelecek kuşaklara aktarmak hem de bize ait olan değerlerin, batının elinde harcanmasına göz yummayarak, onlarla rekabet etmek olmalıdır. Bu yazının sonunda,  Anadolu mitleri ile desteklenerek yeni bir öneri şeklinde sunulacak olan alternatif oyun kartlarının tasarlanmasında, Tifon'un farklı versiyonlarına oluşturmak amacıyla destek sağlayan önerimi değerlendirerek destek olan sanat üreticileri ile birlikte, yeni bir sürece başlamış bulunuyoruz.

Mert Yavaşça'nın Tifon çizimi.

Berrin Kayman'ın Tifon çizimi

Cumhur Okay Özgür'ün Tifon çizimi

Sencer Sarı'nın Tifon çizimi

Fatih Karagül'ün AI ve CGD Tifon çizimi

Hakan Daloğlu'nun Tifon'un ölümü çizimi.

Kaynaklar:

-Miray MİMAROĞLU (2013), GEDİZ HAVZASI’NIN SON TUNÇ ÇAĞI TARİHİ COĞRAFYASI, ADNAN MENDERES ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ Y.Lisans Tezi

-Asaf KOÇMAN (2004), "YANIK ÜLKE"NİN DOĞAL ANITLARI: KULA YÖRESİ VOLKANİK OLUŞUMLARI, Ege Coğrafya Dergisi, 13 (2004), 5-15, İzmir

-http://ancientrome.ru/art/artworken/img.htm?id=292

-https://artgallery.yale.edu/collections/objects/74220

-https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=File:Terracotta_acroterial_statue_of_Typhon_the_%22Father_of_All_Monsters%22,_from_Gabii,_6th_century_BC,_National_Museum_of_Rome,_Baths_of_Diocletian,_Rome_(30051261004).jpg&oldid=499749472

https://gatherer.wizards.com/pages/card/Details.aspx?multiverseid=3921