Prof Ateş Arcasoy kitaplığından arşivimize intikal eden, değerli Profesör Sevim Çizer tarafından yazılan "Lüster" kitabının geçmişine dair kısa bir yazıyı paylaşıyoruz. Sn. Çizer henüz doçent iken hazırladığı lüster kitabının bir kopyasını Sn. Arcasoy'a göndermiştir. Bu bilgiye, kitabın nüshasının iç kapağına yapıştırılmış 21 Kasım 1995 tarihli el yazısıyla yazılı nottan anlayabiliyoruz.
Menemen Çömlek Festivalinde bulunduğumuz günlerde Sn. Çizer ile bir araya gelerek, bu taslak hakkında çok keyifli nostaljik bir sohbet yaptık. Ayrıca lüster kitabının taslak nüshasını 30 yıl aradan sonra bizi kırmayarak imzalaması, arşivimize çok değerli bir katkı yapmış oldu.
Bu vesile ile, Sn. Çizer'in son kitabı olan "Seramik Sözlüğü"nü de kendisine imzalatma fırsatı bulabildik. Böylesi ilginç tesadüfler vesilesi ile, mesleki ve akademik anlamda gelecek kuşaklara aktarabileceğimiz değerli bir arşiv materyaline sahip olmayı ve Prof. Ateş Arcasoy'un adını yaşatabilmek adına önemli bir çaba olarak değerlendiriyoruz.
Kitabın adı olan lüster kelimesi hakkında, tablet bir bilgi vererek devam edelim. Lüster, camsı bir matris içine gömülü, 5-50 nanometre boyutlarında bakır ve/veya gümüş nano-parçacıklarından oluşan bir metal-cam kompozit olarak tanımlanmaktadır. Yaklaşık 100 nm ile 1 mm kalınlığındaki bu tabakaların rengi ve saydamlığı, bünyede gerçekleşen ışık emilimi ve saçılımı ile ilişkilidir; bu özellikler, lüsterin karakteristik yanardönerliğini ve metalik parlaklığını belirler. Kimi uzmanlar Ortaçağ ve Rönesans dönemine ait lüsterli çömlekler üzerinde yaptıkları çalışmalarla, bu dekorasyonun, seramik sırın camsı matrisinde heterojen olarak dağılmış gümüş ve bakır nano-kristallerden oluştuğunu bilimsel olarak kanıtlamıştır. Bu nano-kristallerin varlığı, lüster yüzeylere kendine özgü metalik yansıma ve optik özellikler kazandırmaktadır. (A. A. Ağıl ve B. Karasu 2019:51, Borgia vd. 2002: 206–216).
Seramik sanatında lüster, sadece bir bezeme tekniği değil, toprağın ateşle buluştuğu ve adeta altına dönüşen bir simya sanatıdır. Yüzyıllardır seramik eserlere gizemli bir parlaklık katan bu kadim teknik, özellikle Anadolu topraklarında köklü bir geçmişe sahiptir. Lüster, sırlı seramiğin üzerine fırınlama yoluyla metalik bir yansıma kazandıran, ışıkla oynayan, büyülü bir tekniktir.
Lüsterin bilinen en eski örnekleri, 9. yüzyılda, Mezopotamya'daki Abbasi İmparatorluğu dönemine dayanır. Çizer sırlı seramik yüzeylerde uygulandığı bilinen ilk lüster örneklerinin Abbasiler döneminde Bağdat ve Samarra’da görüldüğünü doğrulamaktadır (Çizer, 2010: 19- 21). İlk olarak, altın ve gümüşe benzeyen bir görünüm elde etmek amacıyla geliştirilen bu teknik, kısa sürede İslam coğrafyasının en önemli seramik merkezlerinde yaygınlaştı. Lüsterli seramikler, İpek Yolu ve diğer ticaret yolları sayesinde Mısır'a, oradan da Endülüs Emevi sanatı aracılığıyla İspanya'ya ulaştı. Her durakta, yerel kültürlerin sanatsal dokunuşlarıyla zenginleşen lüster, farklı bir kimlik kazandı.
Lüster, Selçuklular ve Osmanlılar döneminde Anadolu'da zirveye ulaştı. Özellikle 12. ve 13. yüzyıl Anadolu Selçuklu seramiklerinde, lüsterin altın ve bronz tonları, turkuaz ve kobalt mavisi sırlı seramiklerle ustaca birleştirilmiştir. Konya ve Kaşan gibi merkezlerde üretilen bu eserler, hayvan ve insan figürleri ile karmaşık geometrik desenleri birleştirerek lüsterin estetik potansiyelini gözler önüne serer. Ashmolean müzesinde sergilenen miladi 1211-1212 (hicri 608) tarihli Keşan üretimi olması gereken lüster kase, bu dönemin en önemli başyapıtlarından biridir ve Selçuklu seramik sanatının ulaştığı inceliği kanıtlar.
 |
| Oxford Üniversitesi Ashmolean Müzesi EA1956.33 envanter numaralı, Ebu Zaid adlı ustaya atfedilen lüster kase. Kaynak |
Osmanlı İmparatorluğu döneminde, özellikle İznik çinilerinde, lüsterin yerini sır altı tekniği alsa da, bazı erken dönem İznik seramiklerinde lüsterin izleri görülür. Lüster, temel olarak üç farklı yöntemle uygulanır:
Ham Lüster: En eski ve en geleneksel tekniktir. Sırın içine metalik bileşenlerin karıştırılmasıyla elde edilir ve fırınlama sırasında yüzeyde metalik bir parlaklık oluşturur.
Macun Lüster: Metal oksitler ve kil gibi maddelerin bir macun haline getirilerek sırlı seramiğe sürülmesi ve özel bir indirgeme fırınlamasıyla elde edilen tekniktir. Tarihi eserlerin büyük bir kısmı bu yöntemle yapılmıştır.
Rezinat Lüster: En modern yöntemdir. Reçine içerisine metal oksitlerin çözünmesiyle elde edilen hazır sıvılar fırçayla uygulanır ve yüksek sıcaklıkta pişirilir. Bu teknik, ham lüstere göre daha kontrollü ve daha kolaydır.
20. yüzyılın yüzyılın ortalarından itibaren lüster, modern seramik sanatçılarının da ilgi odağı olmuştur. Türkiye'de bu sanatı yeniden canlandıran ve akademik alanda yaygınlaşmasını sağlayan isimlerin başında Prof. Dr. Sevim Çizer gelir, Tüzüm Kızılcan gibi diğer önemli sanatçılar da, lüsterin geleneksel bilgisini çağdaş formlarla birleştirerek bu mirası yaşatırlar. İrem Pala Çalışıcı "Türk Çini Sanatı Tekniklerinden Lüsterin Günümüz Uygulamaları" başlıklı makalesinde lüsteri her ne kadar çini ile bağdaştırmış olsa da bizce, bu bakış açısı yanlıştır. Kaldı ki geçmişi Abbasi sanatına uzanan lüsteri Türk sanatına indirgeyerek konuyu adlandırmak hiç doğru değildir.
Lüster, hem tarihi hem de çağdaş seramik sanatında önemli bir yere sahip olduğu için dünyada bu tekniği ustalıkla kullanan çok sayıda sanatçı bulunmaktadır. Tarih boyunca bu tekniği zirveye taşıyan ustalar genellikle anonim kalmıştır, ancak modern dönemde bu sanatın gelişimine büyük katkılarda bulunan ve uluslararası alanda tanınan bazı önemli isimlere değinmek yerinde olacaktır.
 |
| Alan Caiger-Smith, Aldermaston Pottery yapımı büyük bir açık kase, kalay sır üzerine yakut ve altın rengi parlak boyalı, çapı 44,5 cm (17 1/2 inç) olan, alt tarafında monogram yer almaktadır. Satış fiyatı £ 1,250.00 Kaynak: |
Alan Caiger-Smith (1930-2020) ve Paul Dresang (1948-) lüster tekniğini geleneksel yöntemlerle modern tasarımları, deneysel yaklaşımları ve mimari formları birleştirerek yeniden yorumlayan önemli yabancı seramik sanatçıları olarak öne çıkmaktadır. Bu sanatçılar, lüsterin tarihi köklerine sadık kalırken, onu kendi kişisel üslupları ve modern yaklaşımlarıyla birleştirerek bu tekniğin evrensel cazibesini ortaya koymuşlardır.
Lüster, sadece parıltılı bir yüzey değil, aynı zamanda medeniyetler arası bir köprüdür. Seramik tariihinin derinliklerinden gelen bu ışıltılı miras, günümüz sanatçılarının ellerinde yeni formlar ve hikayelerle buluşmaya devam ediyor. Lüsterli bir seramik esere baktığınızda, yalnızca bir sanat eserini değil, aynı zamanda bin yıllık bir tarihi ve kültürel zenginliği de görürsünüz.
 |
| Caiger Smith'in kitabını 2.el 50£ fiyata bulabilmek mümkün. Kaynak |
Not: Prof.Sevim Çizer'in "Lüster" kitabı ayrıca tanıtılacaktır.
Kaynakça
-A. A. Ağıl ve B. Karasu 2019, “Lüster Sırlarının Karakterizasyonuna Genel Bir Bakış”, ECJSE, c. 6, sy. 1, ss. 51–79, doi: 10.31202/ecjse.454149.
-Borgia I., Brunetti B., Mariani I., Sgamellotti A., Cariati F., Fermo P., Mellini, M., Viti C. and Padeletti G. (2002), “Heterogeneous distribution of metal nanocrystals in glazes of historical pottery”, Appl. Surf. Sci., 185, 3–4: 206–216.
-Caiger-Smith, A. (1985). Lustre Pottery: Technique, Tradition and Innovation in Islam and the Western World. Faber and Faber.
-Caner-Saltık, A. (2009). Osmanlı Seramiği. Pera Müzesi Yayınları.
-Çizer, S. (2000). Anadolu Selçuklu Seramik Sanatı. Mimar Sinan Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Yayınları.
-Çizer S. (2010) Lüster- Tarihi Tekniği Sanatı. Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları , İzmir.
-Erdem, M. (2012). Selçuklu Seramik Sanatında Lüster Tekniği. Ege Üniversitesi Yayınları.
-Turan Bakır, S. (2018). Seramikte Lüster: Bir Sanat ve Bilim Yolculuğu. Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
-Turkman, H., Akyol, M., & Akyüz, S. (2016). Geleneksel Anadolu Türk Seramiği Lüster Tekniği. Uluslararası Sanat ve Tasarım Dergisi, 4(1), 1-10.
-Çalışıcı, İ. P. (2024). Türk çini sanatı tekniklerinden lüsterin günümüz uygulamaları. SSSJournal, 5(30), 724-742.
-https://www.abebooks.co.uk/first-edition/Lustre-Pottery-Technique-Tradition-Innovation-Islam/31097364377/bd
-https://jameelcentre.ashmolean.org/object/EA1956.33
-https://www.jennaburlingham.com/artists/121-alan-caiger-smith/works/13937-alan-caiger-smith-a-large-aldermaston-pottery-open-bowl/
