MEMET USTA'NIN KİMYASALLARI

Bir nevi simyacı, dedem Memet Usta

70'li yıllarda henüz ilkokula bile gitmezken, rahmetli dedem kuyumcu Memet Usta'nın bir simyacı edasıyla anlattığı altının saflaştırma işlemini, kezzapta çözülen gümüş ve bakırı farklı yöntemlerle ayırışını daha dün gibi hatırlarım. Kendisinin tabiriyle içi sırlı toprak bir küp içerisinde, altının kezzap ile yaşadığı macera ve diğer hikayeler, bana çok sıra dışı ve çekici gelirdi. O dönemlerde, değil simya, kimyanın bile varlığından bihaberken, dedemin anlattığı altının rafinasyon süreci, kimyasalların ve malzemelerin işlem sırasına göre kullanışını her dinleyişimde içimde heyecan dalgaları oluşurdu. İşte o günlerden hafızamda kalan ve tam olarak ne olduğunu bilmediğim, seneler sonra işlevini anladığım kezzapın bir nevi simya öyküsüydü dinlediklerim. Bu öyküde aklımda kalan tuhaf isimler ve sonrsında bu listeye eklenen yenileri, belki de seneler sonra benim de bir seramikçi olmamda gizliden gizliye rol oynadı. Bu malzemelerin bir kısmını hassas terazi ustası dayım, bir kısmını ressam halam, bir kısmını ise diş hekimi amcamdan duymuştum. Günlük hayatta sıklıkla kullandığımız aseton, javel suyu, çivit, soda gibi isimlere yabancı olmasak da tam olarak ne olduklarını sonraları öğrendim. Eski simyacıların modern kimyanın pek çok temelini oluşturduğu bilinir. Bu süreçler, simya laboratuvarlarında tuhaf maddelerin tepkime ve damıtma süreçlerine sahne olmuştur. Bazı sıradışı çömlekçilerin de bu maddelerin bir kısmını ciddi ve yoğun olarak kullandıklarına bizzat şahit oldum. Biraz meraktan, biraz da bilinçsiz kullanıcıların halk dilindeki terkiplerinde ne dediklerini daha iyi anlayabilmek için, aşağıdaki kısa listeyi oluşturdum. Başlangıç için yeterli olacağını düşündüğüm bu listenin daha da uzaması dileğiyle...

Alçı: Kalsiyum sülfat dehidrat (CaSO₄·2H₂O)

Aqua fortis: HNO₃'lü su çözeltisi

Aqua vitae: Tuzlu su ve etil alkol karışımı
Aqueous solution: İnek gübresinin distile edilmiş suyu
Arap zamkı: Gum arabic [(C₆ H₁₀ O₅)n]
Aseton: Dimetil keton (C₃H₆O)
Askorbik asit: C vitamini (C₆H₈O₆)
Cadı kazanı: Cıva Sülfür / Zincifre  (HgS)

Cam Suyu: Sodyum silikat (Na₂SiO₃)

Cehennem Taşı: Gümüş nitrat (AgNO₃)
Çakmak Taşı: Kuvars (SiO₂)
Çivit: İndigo mavisi (C₁₆H₁₀N₂O₂)
Diatomit: Kieselguhr (SiO₂.nH₂O)

Formaldehit: Metanal (CH₂O)

Gliserin: Gliserol (C₃H₈O₃)

Gomalak: Şellak

Göz Taşı: Bakır sülfat (CuSO₄)
Güherçile: Potasyum nitrat (KNO₃)
Güneş Taşı: Aventürin feldspat (Ca,Na)((AlSi)₂.nSi₂O₈)
Hafif Soda: Sodyum karbonat (Na₂CO₃)

Hippürik Asit: Toluen (C₆H₅.CH₃)

Javel Suyu: Çamaşır suyu / Klorak / Sodyum hipoklorit (NaClO)

Kafein: Alkaloid stimulan (C₈H₁₀N₄O₂)

Karınca Asidi : Formik asit / Metanoik ait (HCOOH)
Kaymak Taşı: Alabaster / Su mermeri (CaCO₃)
Kezzap: Nitrik asit (HNO₃)

Kostik (Lavabo aç): Sodyum hidroksit (NaOH)
Kral suyu (Aqua Regia): Nitro-hiroklorik asit: (HNO₃+3HCl)
Limon Tuzu: Sitrik asit (C₆H₈O₇)
Litapon: Baryum Çinko Sülfat Sülfit (BaSO₄.ZnS)
Metilen Mavisi: Metiltionyum klorit (C₁₆H₁₈N₃SCl)
Neft Yağı: Turpentin / Terebentin (C₁₀H₁₆)
Nişadır: Amonyum klorür (NH₄Cl)
Parafin: Parrum Affinis (C_nH_2n+2)

Pembe Tuz: Sodyum Nitrit (NaNO₂) E250
Perhidrol: Hidrojen peroksit (H₂O₂)

Sacıkıbrıs: Kıbrıs taşı / Demir II sülfat (FeSO₄)

Sac Yağı: Sülfirik asit (H₂SO₄)

Sakarin: Benzoik sülfinit (C₇H₅NO₃S)

Sirke Ruhu: Asetk asit (CH₃COOH)

Minium: Sülüğen / Sülyen (Pb₃O₄)

Şap: Alüminyum sülfat (Al₂SO₄) ₃
Şili Güherçilesi: Sodyum nitrat (NaNO₃)

Taş Asidi: Hidroklorik Asit (HCl)

Teneker: Boraks (Na₂B₄O₇.10H₂O)

Tuz ruhu: Hidroklorik Asit (HCl)
Üstübeç (Cerussite): Kurşun Karbonat 2 PbCO3.PbO(OH)₂
Vazelin: Bir tür hidrokarbon (C_nH_2n+2)

Yılan Taşı: Serpantin ((Mg,Fe)₃Si₂O₅(OH)₄)

Zırnık: Sodyum sülfür (NaS)