MEMET USTA'NIN KİMYASALLARI

Bir nevi simyacı olan Memet Usta

70'li yıllarda henüz ilkokula bile gitmezken, rahmetli dedem kuyumcu Memet Usta'nın bir simyacı edasıyla anlattığı altının saflaştırma işlemini, kezzapta çözülen gümüş ve bakırı farklı yöntemlerle ayırışını daha dün gibi hatırlarım. Kendisinin tabiriyle içi sırlı toprak bir küp içerisinde, altının kezzap ile yaşadığı macera ve diğer hikayeler, bana çok sıra dışı ve çekici gelirdi. O dönemlerde, değil simya, kimyanın bile varlığından bihaberken, dedemin anlattığı altının rafinasyon süreci, kimyasalların ve malzemelerin işlem sırasına göre kullanışını her dinleyişimde içimde heyecan dalgaları oluşurdu. İşte o günlerden hafızamda kalan ve tam olarak ne olduğunu bilmediğim, seneler sonra işlevini anladığım kezzapın bir nevi simya öyküsüydü dinlediklerim. Bu öyküde aklımda kalan tuhaf isimler ve sonrsında bu listeye eklenen yenileri, belki de seneler sonra benim de bir seramikçi olmamda gizliden gizliye rol oynadı. Bu malzemelerin bir kısmını hassas terazi ustası dayım, bir kısmını ressam halam, bir kısmını ise diş hekimi amcamdan duymuştum. Günlük hayatta sıklıkla kullandığımız aseton, javel suyu, çivit, soda gibi isimlere yabancı olmasak da tam olarak ne olduklarını sonraları öğrendim. Eski simyacıların modern kimyanın pek çok temelini oluşturduğu bilinir. Bu süreçler, simya laboratuvarlarında tuhaf maddelerin tepkime ve damıtma süreçlerine sahne olmuştur. Bazı sıradışı çömlekçilerin de bu maddelerin bir kısmını ciddi ve yoğun olarak kullandıklarına bizzat şahit oldum. Biraz meraktan, biraz da bilinçsiz kullanıcıların halk dilindeki terkiplerinde ne dediklerini daha iyi anlayabilmek için, aşağıdaki kısa listeyi oluşturdum. Başlangıç için yeterli olacağını düşündüğüm bu listenin daha da uzaması dileğiyle...

Alçı: Kalsiyum sülfat dihidrat (CaSO₄·2H₂O)

Asit borik: Borik asit (H₃BO₃)

Amonyak: Amonyum (NH₃)

Aqua fortis: HNO₃'lü su çözeltisi

Aqua regia: Kral suyu, 3 ölçek nitrik asit ve 1 ölçek hidroklorik asit karışımıdır (HNO₃ + 3HCl)
Aqua vitae: Tuzlu su ve etil alkol karışımı

Arap zamkı: Gum arabic [(C₆ H₁₀ O₅)n]
Aseton: Dimetil keton (C₃H₆O)

Bor yağı: (B_xH_yO_z)
Cadı kazanı: Cıva Sülfür, zincifre  (HgS)

Cam Suyu: Sodyum silikat (Na₂SiO₃)
Cehennem Taşı: Gümüş nitrat (AgNO₃)
Çakmak Taşı: Kuvars (SiO₂)

Çivit: İndigo mavisi (C₁₆H₁₀N₂O₂)
Diatomit: Kieselguhr (SiO₂.nH₂O)

Epsom Tuzu: İngiliz tuzu, magnezyum sülfat (MgSO₄)

Formaldehit: Metanal (CH₂O)

Gliserin: Gliserol (C₃H₈O₃)
Gomalak: Şellak, E904, (CH₃CH₂CH₂ (CHOH)(CH₂)₇CHOH.COOH)
Göz Taşı: Mavi taş, bakır sülfat (CuSO₄)
Güherçile: Potasyum nitrat (KNO₃)
Aventurin: Krom içeren fuksit K(Al,Cr)₃Si₃O₁₀(OH)₂

Hafif Soda: Sodyum karbonat (Na₂CO₃)

Hippürik Asit: Toluen (C₆H₅.CH₃)

Hollanda Beyazı: Beyaz kurşun (HgCO₃) ve baryum sülfat (BaSO₄) karışımı pigment.

İnci Beyazı: Bizmut nitrat (BiNO₃)

Javel Suyu: Çamaşır suyu, klorak, sodyum hipoklorit (NaClO)

Jips: Alçı taşı (CaSO₄·2H₂O)

Kalamin: Çinko cevheri

Karınca Asidi: Formik asit, metanoik asit (HCOOH)

Karpit: Kalsiyum karbür (C₂Ca)
Kaymak Taşı: Alabaster, su mermeri (CaCO₃)
Kezzap: Nitrik asit (HNO₃)

Kireç: Kalsiyum hidroksit [Ca(OH₂)]

Kostik: Lavabo aç, sodyum hidroksit (NaOH), 

Kuprit: Bakır I oksit
Lapis Lazuli: Lavivert taşı, lazurit (Na, Ca)₈(AlSiO₄)₆(S, SO₄,Cl)_1-2

Lapis Solaris: Bologna taşı, baryum sülfür (BaS)
Limon Tuzu: E330, sitrik asit (C₆H₈O₇)

Litapon: Baryum çinko sülfat sülfit (BaSO₄.ZnS)
Metilen Mavisi: Metiltionyum klorit (C₁₆H₁₈N₃SCl)

Minium: Sülüğen, sülyen (Pb₃O₄)
Neft Yağı: Turpentin, terebentin (C₁₀H₁₆)
Nişadır: Amonyum klorür (NH₄Cl)
Parafin: Parrum affinis (C_nH_2n+2)
Perhidrol: Hidrojen peroksit (H₂O₂)

Pembe Tuz: E250, sodyum nitrit (NaNO₂)

Sabun Taşı: Steatit, talk kayası (3Mgo 4SiO2) 

Saçı Kıbrıs: Kıbrıs taşı, demir II sülfat (FeSO₄)
Sac Yağı: Sülfirik asit (H₂SO₄)
Sirke Ruhu: Asetik asit (CH₃COOH)
Şap: Alüminyum sülfat (Al₂SO₄) ₃
Şili Güherçilesi: Sodyum nitrat (NaNO₃)

Taş Asidi: Hidroklorik asit (HCl)

Tebeşir: Kalsiyum karbonat, kireç taşı (CaCO₃)
Teneker: Boraks (Na₂B₄O₇.10H₂O)

Tutya: Tûtiyâ, çinko

Tuz ruhu: Hidroklorik asit (HCl)
Üstübeç: Cerussite, kurşun karbonat (2PbCO3.PbO(OH)₂)

Vazelin: Bir tür hidrokarbon (C_nH_2n+2)

Verdigris: Bakır karbonat  (CuCO₃)
Yılan Taşı: Serpantin ((Mg,Fe)₃Si₂O₅(OH)₄)
Zırnık: Sodyum sülfür (NaS)

Zincifre: Cıva sülfit, zinober (HgS)